NÉT ĐỘC ĐÁO VÀ TÍNH THỜI ĐẠI TRONG TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ - PHÁP LÝ CỦA LORENZ VON STEIN

Lorenz von Stein (1815–1890)

Nguyễn Minh Tuấn

Bắt đầu từ việc tìm đọc các giáo trình “Lý luận về pháp luật” (Rechtstheorie) và triết học pháp luật (Rechtsphilosophie) ở Đức, tôi đã biết đến học giả Lorenz von Stein (1815–1890) và quan tâm, tìm đọc các tác phẩm của ông. Có thể nói rằng càng đọc, tôi càng thấy hứng thú với cách tiếp cận và cách giải quyết nhiều vấn đề chính trị - pháp lý của Lorenz von Stein.[1]

Cùng là học giả người Đức, cùng thời với Karl Marx (1818–1883), tuy nhiên Lorenz von Stein lại có những quan điểm và cách tiếp cận khác, thậm chí trái ngược với Karl Marx. Những tư tưởng được thể hiện ở trong nhiều tác phẩm của ông, đặc biệt là tư tưởng về nhà nước và pháp luật[2], được nhiều học giả ở Đức hiện nay đánh giá rất cao, được xem là những tư tưởng phản ánh chân thực hiện thực xã hội, có tầm nhìn và mang tính thời đại.[3]

Tư tưởng về xây dựng một “nhà nước xã hội”

Lorenz von Stein là người ủng hộ học thuyết phân quyền. Theo ông, không phải “tập quyền” mà “phân quyền” mới có thể kiểm soát và giới hạn quyền lực nhà nước và là điều kiện tiên quyết để xây dựng một nhà nước xã hội.[4] Ông cùng với Robert von Mohl (1799- 1875) và Otto Bähr (1817–1895) là những học giả đầu tiên sau thời kỳ khai sáng đã nghiên cứu, tổng hợp lại các khái niệm của Hobbes, Locke, Rousseau và Montesquieu để hình thành nên nội hàm của khái niệm Rechtsstaat (nhà nước pháp quyền) ở Đức.

Nếu như Karl Mark ủng hộ một cuộc “cách mạng xã hội” và cho rằng chỉ có thông qua một cách mạng xã hội mới có thể xây dựng chủ nghĩa xã hội, thì Lorenz von Stein lại có cách tiếp cận hoàn toàn khác. Ông cho rằng: “Cuộc cách mạng xã hội chỉ có thể là cách xoa dịu mâu thuẫn, chứ không phải là cách giải quyết mâu thuẫn xã hội. Nó chẳng khác nào việc thay đổi người lãnh đạo này bằng một người lãnh đạo khác cả.”[5] Từ đó, ông đề xuất phải xây dựng “một nhà nước xã hội, một nhà nước chịu trách nhiệm.”[6]

Theo ông, nhà nước xã hội là nhà nước không phải dùng nhà tù, cảnh sát, quân đội để trấn áp, mà là nhà nước thông qua các công cụ tài chính, lấy phát triển phúc lợi xã hội là mục tiêu và động lực để bảo vệ con người và phát huy mọi năng lực của con người.[7] Muốn xây dựng một nhà nước xã hội thì trước tiên nhà nước đó phải có trách nhiệm đảm bảo điều kiện sống tối thiểu của mỗi một con người.[8] Không coi trọng phẩm giá con người, không có cơ chế kiểm soát tài chính nghiêm ngặt và minh bạch thì không thể thực hiện được tốt các chính sách phúc lợi xã hội.[9]   

Sau chiến tranh thế giới thứ hai, trải qua đêm trường ác mộng của chủ nghĩa phát xít, nơi mà nhân phẩm của con người bị trà đạp, bị xâm phạm một cách thô bạo, những nhà lập hiến Đức lại một lần nữa khẳng định lại tính đúng đắn trong tư tưởng của Lorenz von Stein rằng: “muốn bảo vệ phẩm giá của con người thì không có cách nào khác hơn là nhà nước phải có trách nhiệm đảm bảo điều kiện sống tối thiểu của mỗi một con người.”[10] Ngày nay, nguyên tắc nhà nước xã hội (Sozialstaatsprinzip) đã được vĩnh viễn hóa, trở thành một trong năm nguyên tắc trường tồn của Hiến pháp Đức được qui định ở Điều 20 Khoản 1.

Tư tưởng về bảo vệ sở hữu tư nhân

Ngược với quan điểm của Karl Marx, Lorenz von Stein cho rằng: “không phải sở hữu tư nhân, mà chính công hữu thiếu sự kiểm soát chặt chẽ mới là nguồn gốc nảy sinh ra tham nhũng (Korruption).”[11]

Ông cho rằng không nên bãi bỏ sở hữu tư nhân, vì tài sản là một hình thức biểu hiện của tự do được vật chất hóa (eine Erscheinungsform materialisierter Freiheit) và là động lực (Anreiz) cho hành động của con người. Trách nhiệm của nhà nước vì thế không phải là hạn chế sở hữu tư nhân mà là “phát triển và bảo vệ sở hữu tư nhân.”[12] Bảo vệ sở hữu tư nhân và xây dựng nhà nước xã hội không mâu thuẫn nhau, mà tương hỗ lẫn nhau, vì mục đích bảo vệ những giá trị cao nhất của con người.[13]

Bảo vệ sở hữu tư nhân sau này đã trở thành động lực và mục tiêu nền tảng cho sự ra đời của nhiều bản hiến pháp hiện đại trên thế giới. Điều 14 Hiến pháp Đức cũng qui định và ràng buộc trách nhiệm của nhà nước trong việc bảo đảm, bảo vệ sở hữu tư nhân.[14]

Luật pháp và việc bảo vệ quyền lợi của người lao động

Quan điểm về luật pháp của Lorenz von Stein rất tiến bộ. Ông cho rằng luật pháp luôn động, không bất biến. Luật pháp có sức mạnh thi hành hay không là do tính phù hợp và tính thuyết phục của qui định.[15] Không nên né tránh tranh luận, chỉ có sự tranh luận và phê phán, mới có thể xây dựng được những chính sách, pháp luật đúng đắn, phù hợp nhất.[16] Ông cũng cho rằng không có một hệ thống pháp luật chung thống nhất cho tất cả các quốc gia. Mỗi một nhà nước, mỗi một hệ thống pháp luật đều có những nguyên tắc riêng, những nguyên tắc ấy do điều kiện về chính trị, lịch sử, văn hóa qui định.[17]

Về việc bảo vệ quyền lợi của người lao động, cũng như những tác giả khác cùng thời, Stein nhận thấy sự bất công trong xã hội, cũng như những nỗi thống khổ của những người lao động. Tuy nhiên, Lorenz von Stein đã không ủng hộ khái niệm „giai cấp“ mà Karl Mark đưa ra và hoài nghi về tính thực tiễn, đồng thời cảnh báo về mối hiểm nguy của một xã hội mà do giai cấp vô sản lãnh đạo.[18] Theo ông, người lao động, tức người lãnh đạo, không thể là những người mù chữ và không có tay nghề.[19] Luật lao động phải bảo vệ quyền lợi của họ, phải đưa việc đào tạo nghề (Arbeitsbildung) thành một chế định trong luật, trong đó cần có sự phân loại thành người học việc (Lehrlinge), người đã qua đào tạo (Gesellen) và người thợ lành nghề (Meister).[20] Theo ông, để bảo vệ quyền lợi của người lao động thì cần phải hoàn thiện pháp luật lao động. Cần phải xây dựng tổ chức công đoàn mạnh, độc lập với giới chủ, đứng về phía người lao động và bảo vệ họ. Mâu thuẫn lợi ích giữa người lao động và giới chủ sẽ được giải quyết, thông qua việc thương lượng, để tìm ra những điểm chung về lợi ích (Interessengemeinsamkeiten). Ông ủng hộ việc xây dựng một nhà nước, mà thông qua những cải cách xã hội bền vững sẽ cân bằng lợi ích giữa các thành viên trong xã hội và giữ cho những quan hệ này trong miền chừng mực (in Grenzen).

Tư tưởng của Lorenz von Stein và Hiến pháp Minh Trị của Nhật Bản

Thực tế từ thế kỷ XIX, những tư tưởng của Lorenz von Stein đã xuất khẩu, đã vượt ra khuôn khổ biên giới của nước Đức, trở thành cơ sở lý luận để xây dựng bản Hiến pháp đầu tiên ở Châu Á, đó là Hiến pháp Nhật bản.

Năm 1882, Thủ tướng Nhật bản Itô Hirobumi đã dẫn đầu một phái đoàn sang Châu Âu để khảo cứu hiến pháp và hệ thống chính quyền của Phương Tây. Phái đoàn này đã đến gặp hai học giả nổi tiếng nhất của trường phái luật Đức-Phổ là H. Rudolf von Gneist (1816-1895, Đại học Berlin) và Lorenz von Stein (1815-1890, Đại học Wien). Ở đây, phái đoàn này đã triệt để học hỏi lý luận về Hiến pháp, về xây dựng một nhà nước xã hội của hai học giả này. Lorenz von Stein đã nhắn gửi với phái đoàn của Nhật rằng: “Cải cách cần phải chú trọng đến cải cách về xã hội, mở rộng các quyền tự do, dân chủ của người dân, đó chính là nguồn gốc tạo nên sự công bằng xã hội (soziale Gerechtigkeit) và vững bền của nhà nước (Stabilität des Staates).”[21] Một năm sau đó (năm 1883), phái đoàn này trở về nước và đã vận dụng những tư tưởng của hai học giả này để xây dựng một bản Hiến pháp đầu tiên cho Nhật Bản.[22] Theo bản Hiến pháp này, quyền lực của Thiên Hoàng không còn là tuyệt đối, mà đã có những giới hạn nhất định. Lần đầu tiên trong lịch sử, người dân Nhật bản đã có được một bản Hiến pháp, mà bản Hiến pháp ấy bảo vệ quyền sở hữu tư nhân, quyền tự do tôn giáo, ngôn luận, xuất bản và quyền lập hội của họ.[23]

Người Đức vốn kỉ luật và khắt khe. Chắc chắn không phải ngẫu nhiên mà tư tưởng của Lorenz von Stein lại được người Đức đề cập nhiều và đánh giá cao đến thế. Phải chăng đó là do tư tưởng của Lorenz von Stein chứa đựng những giá trị nhân văn, nhân đạo, mang tính cách mạng và tính thời đại hay còn có những lý do nào khác? Chỉ riêng giải đáp cho thấu tỏ điều đó thôi, có lẽ đã đủ làm cho việc tiếp tục khảo cứu những tư tưởng chính trị - pháp lý của ông trở nên đặc biệt hấp dẫn rồi.  

“Die übrigen Kernthesen der marxistischen Rechtslehren haben sich als Hilfsinstrumente einer totalitären Ideologie erwiesen, die von einer irrigen transzendentalen Geschichtsdeutung ausgeht. Die marxistischen Rechtslehren dienten zur Rechtsfertigung der Ewigkeitsherrschaft der herrschenden Monopolpartei.” (Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit Juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., München, 2011, Rn. 509).

“Lorenz von Stein hat die Vorstellung eines sozialen, d.h. für die Gesellschaftsordnung verantwortlichen Staates. Eine proletarische Revolution lehnt er ab, weil jede Revolution nur eine neue, umgekehrte und scharf ausgeprägte Klassenstruktur schaffe und so das Problem fortschreibe, nicht aber lösen könne.” (Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit Juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., München, 2011, Rn. 513).

“In den meisten Standardwerken zur Privatrechtsgeschichte und zur Methodenlehre kommt die marxistische Rechtstheorie kaum vor. In gleicher Weise, eher noch gründlicher, wird Lorenz von Stein in seiner Bedeutung für die Rechtswissenschaft bis heute verkannt.” (Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit Juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., München, 2011, Rn. 517).

---

[1] Lorenz von Stein học luật và triết học ở các trường Đại học Kiel và Jena từ 1935-1939, ở Đại học Paris từ 1841-1842. Trong thời gian từ 1846 đến 1851 ông là Giáo sư của Đại học Kiel, đồng thời là thành viên của Nghị viện tại Frankfurt năm 1848.

[2] Ông đã công bố rất nhiều tác phẩm có giá trị, trong số đó có những tác phẩm như: Hệ thống khoa học nhà nước (System der Staatswissenschaft), năm 1852; Chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản của Pháp ngày nay (Der Sozialismus und Communismus des heutigen Frankreich), năm 1842, tái bản năm  1847; Những bước tiến xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa từ Cách mạng pháp thứ ba (Die sozialistischen und kommunistischen Bewegungen seit der dritten französischen Revolution), xuất bản ở Stuttgart, năm 1848; Lịch sử của luật hình sự Pháp (Geschichte des französischen Strafrechts), Basel, năm 1847; Lịch sử nhà nước và pháp luật của Pháp (Französische Staats- und Rechtsgeschichte), xuất bản ở Basel, 1848…

[3] Rất nhiều cuốn giáo trình về triết học pháp luật, tư tưởng pháp luật ở Đức hiện nay đánh giá cao tư tưởng của Lorenz von Stein, chẳng hạn như các tác phẩm: Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit Juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., München, 2011; Horn, Einführung in die Rechtswissenschaft und Rechtsphilosophie, 5. Aufl.,  Heidelberg, 2011; Kaufmann/Hassemer/Neumann, Einführung in Rechsphilosophie und Rechtstheorie der Gegenwart, 8. Aufl., C.F.Müller, Heidelberg, 2011; Krüper, Grundlagen des Rechts,  Baden-Baden, 2011; Kunz/Mona, Rechtsphilosophie, Rechtstheorie, Rechtssoziology, Eine Einführung in die theoretischen Grundlagen der Rechtswissenschaft, Haupt, Bern – Stuttgart – Wien,  2006.

[4] Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit Juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., München, 2011, S. 319.

[5] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 37 ff.

[6] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 39 ff.

[7] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 128 ff.

[8] Tư tưởng này sau này đã được cụ thể hóa ở Điều 1 Khoản 1 Hiến pháp Đức và các phán quyết của Tòa án hiến pháp liên bang Đức về việc bảo vệ phẩm giá của con người.

[9] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 128 ff.

[10] Manssen, Staatsrecht II (Grundrechte), 9. Aufl., München 2012, Rn. 203 ff.

[11] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 32 ff.

[12] Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit Juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., München, 2011, S. 321 f.

[13] Xem thêm: Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit Juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., München, 2011, S. 324.

[14] Xem thêm: Manssen, Staatsrecht II (Grundrechte), 9. Aufl., München 2012, Rn. 671 ff.

[15] L.v.Stein, Gegenwart und Zukunft der Rechts- und Staatswissenschaft Deutschland, Neudruck Aalen, 1970, S. 135.

[16] L.v.Stein, Gegenwart und Zukunft der Rechts- und Staatswissenschaft Deutschland, Neudruck Aalen, 1970, S. 256 ff.

[17] L.v.Stein, Gegenwart und Zukunft der Rechts- und Staatswissenschaft Deutschland, Neudruck Aalen, 1970, S. 258 ff.

[18] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 125 ff.

[19] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 127.

[20] L.v.Stein, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, Nachdruck Hildesheim 1959, Bd. I, S. 127.

[21] Sau này Hiến pháp Minh Trị theo mô hình của Hiến pháp Đức. Phái đoàn của Thủ tướng Nhật bản Hirobumi cho rằng: Hiến pháp của Mỹ bị từ chối vì quá tự do, còn mô hình của Anh thì lại trao quá nhiều quyền hành cho Nghị viện. Các mô hình của Pháp và Tây Ban thì có khuynh hướng chuyên quyền. Riêng mô hình của Đức được coi là phù hợp nhất, vì theo nghiên cứu của phái đoàn, nó dung hòa được các lợi ích xã hội.

[22] Hiến pháp Minh Trị (Meiji Constitution) là luật gốc của triều đình Nhật bản, có hiệu lực thi hành từ ngày 29/11/1890 đến 2/5/1947.

[23] Sau khi Nhật Bản bại trận trong chiến tranh thế giới thứ hai, Nhật bản xây dựng một bản Hiến pháp mới, xây dựng một nhà nước mới theo chính thể quân chủ lập hiến.