Công bằng theo chiều ngang và công bằng theo chiều dọc
Trong kinh tế học, người ta phân biệt hai khái niệm khác nhau về công
bằng xã hội đó là: công bằng xã hội theo chiều ngang (horizontal
justice) nghĩa là đối xử như nhau đối với những người có đóng góp như
nhau và công bằng xã hội theo chiều dọc (vertical justice) theo nghĩa là
đối xử khác nhau với những người có những khác biệt bẩm sinh, trình độ,
năng lực hoặc có các điều kiện sống khác nhau. Chẳng hạn trong việc xây
dựng chính sách thuế: Những người có khả năng ngang nhau cần phải đóng
một khoản thuế ngang nhau (công bằng theo chiều ngang), và những người
có khả năng hay thu nhập không ngang nhau cần phải áp dụng những khoản
thuế khác nhau (công bằng theo chiều dọc). Thí dụ, những bác sĩ có cùng
trình độ, cùng năm cống hiến phải được hưởng lương như nhau, nhưng không
thể đòi hỏi lương một người bác sĩ lâu năm đã bỏ bao công lao động, học
hỏi, phải ngang bằng với lương một người y tá mới ra trường.
Công bằng theo nghĩa khách quan và công bằng theo nghĩa chủ quan
Công bằng cũng có thể được hiểu theo hai nghĩa khác nhau là nghĩa khách
quan (objective justice) hoặc nghĩa chủ quan (subjective justice)1.
Theo nghĩa khách quan, công bằng được hiểu là những giá trị đúng đắn,
những qui tắc, chuẩn mực chung hoặc cách thức hành động phù hợp, được
cộng đồng thừa nhận2. Chẳng hạn: Cái thiện luôn thắng cái ác,
Cô Tấm hiền thảo, chịu khó hay Thạch Sanh nghĩa hiệp cuối cùng được
hưởng vinh hoa phú quí, còn mẹ con Cám độc ác hay Lý Thông gian ác, xảo
quyệt cuối cùng phải bị trừng trị. Đó là sự công bằng; Hay qui định
người nào làm nhiều sẽ được hưởng nhiều, người nào làm ít sẽ được hưởng
ít, người có công được thưởng, người có tội phải bị trừng phạt; người có
công càng lớn thì mức thưởng càng lớn, người có tội càng nặng, mức phạt
sẽ càng nặng. Đó là công bằng. Theo nghĩa chủ quan, công bằng phụ thuộc
vào sự cảm nhận, đánh giá, phán xét của mỗi cá nhân3. Mỗi
người sẽ có những đánh giá riêng của mình thế nào là công bằng hay không
công bằng. Tóm lại, công bằng có thể hiểu một cách khái quát nhất là
trạng thái lý tưởng của xã hội loài người, trong đó vấn đề tài sản, lợi
ích, cơ hội giữa các thành viên trong xã hội được phân chia một cách phù
hợp, không thiên vị4.
Bình đẳng về cơ hội và khuyến khích sự cạnh tranh giữa các ý tưởng
Xã hội nào cũng luôn tồn tại những nhóm người yếu thế, nhóm người dễ bị
tổn thương. Những đối tượng này cần phải được tiếp cận với các dịch vụ
chăm sóc sức khoẻ, giáo dục, công ăn việc làm, nguồn vốn, mạng lưới an
sinh nhằm góp phần kiến tạo sự công bằng về điều kiện sống và công bằng
về cơ hội phát triển trong xã hội5. Chẳng hạn chính sách cộng
thêm điểm thi đại học theo vùng hiện nay, chính sách hỗ trợ cho những
người tàn tật, người già cô đơn không nơi nương tựa ở Việt Nam hiện nay
ngoài ý nghĩa là những chính sách xã hội, đó còn là biểu hiện của sự
công bằng (công bằng theo chiều dọc).
Công bằng còn được hiểu là sự tìm kiếm một "môi trường" mà trong đó các cơ
hội là ngang bằng nhau. Chẳng hạn, trong một xã hội đa dạng, đa chiều,
sự cạnh tranh giữa các ý tưởng sẽ tạo điều kiện cho các sáng kiến của cá
nhân phát triển. Chính sự cạnh tranh giữa các ý tưởng là bước khởi đầu,
là cơ sở quan trọng để góp phần tạo nên sự công bằng xã hội. Điều này
cũng phản ánh một qui luật tất yếu: sự thống nhất và đấu tranh của các
mặt đối lập là nguồn gốc, động lực của sự phát triển.
Bình đẳng và công bằng dưới góc độ pháp lý
Dưới góc độ pháp lý, bình đẳng và công bằng là hai khái niệm khác nhau.
Bình đẳng chỉ là yếu tố cơ bản hợp thành sự công bằng. Không ở đâu luật
pháp qui định “mọi người đều bình đẳng”, vì điều đó không thể có, nhưng
gần như pháp luật của quốc gia nào cũng qui định “mọi người đều bình
đẳng trước pháp luật”. Bình đẳng trước pháp luật là điều kiện cơ bản để
đạt đến sự công bằng6. Tuyên ngôn độc lập của Mỹ năm 1776,
Tuyên ngôn về nhân quyền và dân quyền của Pháp năm 1789 đều đề cao giá
trị bình đẳng, công bằng, mục đích là chống lại sự phân biệt đối xử dựa
trên sự khác biệt về nguồn gốc xuất thân, chủng tộc, màu da, giới tính,
xu hướng tình dục, ngôn ngữ, tôn giáo, thế giới quan chính trị, nguồn
gốc xuất thân, tài sản hay các điều kiện khác. Nguyên tắc bình đẳng trước
pháp luật bị vi phạm khi công quyền hành xử tùy tiện, đối xử bất công đối với một nhóm người này so với một nhóm người khác không dựa trên
căn cứ pháp lý nào cả. Những đạo luật vi phạm nguyên tắc
bình đẳng phải bị tuyên bố vô hiệu. Những quyết định hành chính hay phán
quyết của Tòa án vi phạm nguyên tắc bình đẳng phải bị hủy bỏ.
Trong xã hội hiện đại ngày nay, để đảm bảo cho sự công bằng, cơ quan lập
pháp có vai trò rất quan trọng. Lập pháp có nhiệm vụ phải tối ưu hóa
mọi lợi ích của mọi thành phần xã hội (welfare maximization). Muốn vậy,
phải có cơ chế giải trình, kiểm tra, giám sát và đảm bảo sự minh bạch thông
tin. Người dân phải được quyền biết và đóng góp ý kiến vào việc hình
thành, cũng như giám sát việc thực thi pháp luật. Hoạt động hành pháp và
tư pháp cũng phải dựa trên cơ sở pháp luật và đảm bảo sự vô tư
(fairness), đồng thời phù hợp với tính chất, mức độ của từng quan hệ
pháp lý cụ thể.
| Việc thực thi hiệu quả các vấn đềnhư công bằng
trong việc tiếp cận các cơ hội, công bằng trong việc gánh vác trách
nhiệm chung, công bằng trong việc hưởng các quyền tự do, công bằng dựa
trên chủ nghĩa cộng đồng và công bằng giữa các thế hệ sẽ góp phần kiến
tạo nên một sự phát triển bền vững về nhiều phương diện ở phạm vi toàn
cầu. |
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng căn dặn: “Không sợ thiếu, chỉ sợ không công
bằng.” Công bằng ngày nay không chỉ là xu hướng chung trong thế giới
đương đại mà còn là điều kiện cho tăng trưởng kinh tế, là tiêu chí,
thước đo đánh giá mức độ phát triển bền vững của một xã hội. Mặc dù có
nhiều cách quan niệm cũng như lý thuyết về sự công bằng, tuy nhiên những
lý thuyết này vẫn chưa đủ để tạo ra một cách hiểu thống nhất về sự công
bằng, bởi lẽ mỗi một nền văn hóa, ở không gian và thời gian khác nhau,
lại xuất hiện những cách hiểu, cách đánh giá khác nhau về sự công bằng.
Ngày nay trước xu thế toàn cầu hóa, hội nhập, công bằng dần được nhìn
nhận trong một phạm vi rộng lớn hơn, không chỉ được hiểu là công bằng
trong phạm vi quốc gia, mà hơn thế, công bằng còn được hiểu ở phạm vi
quốc tế. Việc thực thi hiệu quả các vấn đề như công bằng trong việc tiếp
cận các cơ hội, công bằng trong việc gánh vác trách nhiệm chung, công
bằng trong việc hưởng các quyền tự do, công bằng dựa trên chủ nghĩa cộng
đồng và công bằng giữa các thế hệ sẽ góp phần kiến tạo nên một sự phát
triển bền vững về nhiều phương diện ở phạm vi toàn cầu.
--------------
1Rüthers/Fischer/Birk, Rechtstheorie mit juristischer Methodenlehre, 6. Aufl., 2011, Rn. 347.
2Rüthers/Fischer/Birk, Sách đã dẫn, Rn. 348.
3Rüthers/Fischer/Birk, Sách đã dẫn, Rn. 349.
4
Xem: Oswald Schwemmer, Gerechtigkeit, in: Jürgen Mittelstraß (Hrsg.):
Enzyklopädie Philosophie und Wissenschaftstheorie. Band 1. Metzler,
Stuttgart 1995, S. 746
5Theo
báo cáo của Ngân hàng thế giới (World Development Report 2006 – Equity
and Development) ở những nước nào mà các yếu tố về công bằng, đặc biệt
là công bằng về mặt cơ hội (equality of opportunity) được quan tâm, bảo
vệ thì ở những nước đó có sự tăng trưởng tốt về kinh tế. (Xem báo cáo
của ngân hàng thế giới (World Bank) về sự công bằng và phát triển
(Equity and Development) năm 2006 tại địa chỉ:
http://econ.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64165259&theSitePK=478060&piPK=64165421&menuPK=64166093&entityID=000112742_20050920110826).
6Nguyên
tắc này đóng vai trò như là nền tảng của nhà nước pháp quyền hiện đại
và là một nguyên tắc quan trọng của nhiều bản Hiến pháp dân chủ. Trong
tuyên ngôn nhân quyền của Liên hiệp quốc năm 1948 (The Universal
Declaration of Human Rights) có ghi nhận là: “Tất cả mọi người sinh ra
đều tự do và bình đẳng về nhân phẩm và quyền lợi.” Điều 52 Hiến pháp
Việt Nam năm 1992 cũng qui định: “Mọi công dân đều bình đẳng trước pháp
luật”.
---------------------
Liên hệ, bình luận của tác giả:
Theo Bộ
trưởng, Chủ nhiệm Văn phòng Chính Phủ, mức lương của Thủ tướng Việt nam hiện
nay chỉ dưới 15 triệu đồng một tháng. Mức lương của Thủ tướng và của người lao động hiện nay cho chúng ta thấy rằng: Chúng ta đã duy trì một cơ chế trả
lương lạc hậu, dàn trải và cào bằng quá lâu. Cơ chế ấy một mặt làm triệt tiêu
nỗ lực phấn đấu của mỗi người lao động, những người tâm huyết sẽ cảm thấy bị
đối xử không công bằng, những người có tư tưởng ỷ lại thì làm việc cầm chừng,
coi cơ quan nhà nước là mảnh đất màu mỡ, đến hẹn lại lên được tăng lương.
Quan sát, tìm hiểu khi còn học ở nước ngoài tôi thấy nhiều cơ quan họ trả lương theo giờ,
theo hiệu suất công việc. Không hề dựa trên cơ chế bình bầu chiến sĩ thi đua
hay lao động tiên tiến để tăng lương như ở ta. Đi học thì sinh viên không ai
biết điểm của ai, đi làm thì mọi người trong cùng cơ quan cũng không ai biết
lương của ai. Một phần đó là bí mật cá nhân, một phần đó là sự đảm bảo rằng
việc đánh giá lương, thưởng đã được tính toán dựa trên những tiêu chí áp dụng
với từng người, từng công việc rất rõ ràng, một phần để tránh mất đoàn kết trong đơn vị. Đừng nói đến khái niệm "bình bầu chiến sĩ thi
đua”, thời thị trường không có bình bầu, mà là sự
đánh giá theo tính chất công việc, theo năng lực và hiệu quả công việc. Tùy
theo công việc mà ai làm nhiều hưởng nhiều, làm ít hưởng ít, không làm không
được hưởng.
Không thể
khuyến khích người lao động yên tâm và làm việc tích cực khi mà cơ chế lương,
thưởng không đảm bảo sự công bằng. Không thể phân loại được người giỏi, người
làm việc tốt với những người làm việc ở mức trung bình, yếu kém khi mà việc trả
lương là cào bằng, ai cũng như ai. Tại sao chúng ta không thay cơ chế tăng
lương theo thời gian làm việc hiện nay bằng cơ chế tăng lương theo năng suất,
hiệu quả công việc và mức độ hoàn thành nhiệm vụ? Tạo sao chúng ta không xây
dựng một hệ thống trả lương, cũng như khen thưởng và kỷ luật cán bộ dựa trên
năng lực và hiệu quả làm việc, theo đó tùy theo mức độ hoàn thành công việc và
kèm theo là những tiêu chí cụ thể (được lượng hóa) điều chỉnh tăng hoặc giảm
lương với từng người?
Thiết nghĩ đã đến lúc phải có những thay đổi căn
bản trong tư duy và đột phá về chính sách tiền lương!
NMT
