ĐI TÌM MỘT ĐỊNH NGHĨA DUY NHẤT VỀ NHÀ NƯỚC?

Nguyễn Minh Tuấn

Từ xưa đến nay, các vấn đề về nhà nước luôn là tâm điểm tranh luận của triết học, luật học, chính trị học trên thế giới, bởi lẽ nhà nước là một hiện tượng xã hội rất phức tạp, đa dạng, và đặc biệt luôn vận động và thay đổi theo thời gian. Tuy nhiên, nếu không có sự nhận thức toàn diện về nhà nước, thì khó có thể quản lý xã hội vì mục tiêu phát triển bền vững và vì con người. Do vậy, việc xem xét, đánh giá về các học thuyết, tư tưởng khác nhau về nhà nước, cả trên thế giới và ở Việt Nam hiện nay là rất cần thiết. Bài viết dưới đây đưa ra các cách tiếp cận khác nhau về nhà nước, đồng thời góp bàn về xu hướng vận động của nhà nước trên thế giới hiện nay.
I.  Lý thuyết, quan niệm khác nhau về nhà nước, bản chất của nhà nước trên thế giới

1. Các học thuyết, tư tưởng tiêu biểu về nhà nước

Trong lịch sử nhân loại đã có rất nhiều những học thuyết khác nhau về nhà nước. Mỗi một học thuyết gắn với thời điểm lịch sử khác nhau, thể hiện quan điểm chính trị, lợi ích khác nhau. Những học thuyết, quan điểm về nhà nước tiêu biểu bao gồm:

a) Thuyết thần quyền (Theologische Theorie): Tác giả của những lý thuyết này cho rằng nhà nước là sản phẩm do thượng đế sáng tạo ra để bảo vệ trật tự chung. Nhà nước phải chịu trách nhiệm trước Thượng đế/ Chúa. Nhiệm vụ của nhà nước là thực hiện ý muốn của Thượng đế/Chúa. Lý thuyết này tồn tại lâu dài ở thời trung cổ (Mittelalter).[1]

b) Lý thuyết quyền lực (Machttheorie): Đại diện tiêu biểu của lý thuyết này là Machiavelli (1469-1527). Machiavelli cho rằng bản chất chung của nhà nước là ở việc tổ chức và thực thi quyền lực, không phụ thuộc vào việc thực thi đó là tốt hay xấu, phục vụ lợi ích cho ai. Machiavelli mong muốn xây dựng một nhà nước tập quyền mạnh, có khả năng chống lại xu hướng phân quyền cát cứ và đàn áp của các lãnh chúa. Nhà nước là chủ thể nắm quyền lực tối cao. Lý thuyết này ra đời và tồn tại ở thế kỷ 17, 18, cổ súy cho sự tồn tại của những nhà nước quân chủ chuyên chế, nhà nước toàn trị.[2]

c) Lý thuyết khế ước xã hội (Vertragstheorie): Đại đại diện tiêu biểu của thuyết khế ước xã hội là John Locke (1632-1704), Jean Jacques Rousseau (1712-1778), Charles Louis Montesquieu (1689-1775). Các nhà tư tưởng này đều thừa nhận nhà nước là sản phẩm của một khế ước (hợp đồng) được ký kết trước hết giữa những con người tự do trên cơ sở mỗi người tự nguyện nhường một phần trong số quyền tự nhiên vốn có của mình giao cho một tổ chức đặc biệt đó là nhà nước, để bảo vệ lợi ích chung. [3]

Nguồn ảnh (Quelle): amazon.com

d) Lý thuyết liên kết (Verbandslehre) của Otto von Gierke (cuối thế kỷ 19): Gierke cho rằng thực tế cho thấy là con người luôn có sự liên kết với nhau. Nhà nước là sự liên kết ( cộng đồng) của các thành viên trong xã hội (Verbandspersönlichkeit) bởi những lợi ích chung và sự thỏa thuận về pháp luật. Ông cho rằng bản chất của nhà nước hiện đại là sự thống nhất giữa nhà nước và nhân dân. Nhà nước được nhân dân tổ chức ra.[4]

e) Lý thuyết nhà nước phúc lợi chung (Wohlfahrtstheorie): Nhà nước có nhiệm vụ hiện thực hóa những lợi ích của số đông người dân. Để đạt được mục đích này, nhà nước cần phải được trao nhiều quyền hành một cách toàn diện, tối đa. Lý thuyết này cổ vũ cho cảnh sát can thiệp sâu vào đời sống của cá nhân và dẫn đến hiện tượng nhà nước cảnh sát (Polizeistaat) thế kỷ 17, 18.[5]

f) Lý luận Macxit về nhà nước (Marxismus): Nhà nước là “sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được.” Nhà nước là công cụ, là bộ máy của giai cấp thống trị về kinh tế để đàn áp các giai cấp đối kháng. Cùng với tính giai cấp, nhà nước còn có tính xã hội, là bộ máy quản lý các công việc chung nảy sinh từ bản chất xã hội. Nhà nước XHCN là nhà nước kiểu mới, là công cụ của nhân dân lao động nhằm xây dựng xã hội tiến bộ, dân chủ, công bằng.[6]

g) Lý thuyết nhà nước giả tưởng (Fiktionslehre) của Friedrich Carl von Savigny (1779–1861), nhà luật học người Đức, thế kỷ thứ 19: Savigny thừa nhận chỉ có cá nhân mới có thể có năng lực hành vi và là chủ thể của pháp luật (Rechtsperson). Do vậy, nhà nước tồn tại là một sự giả tưởng (Fiktion).[7]

h) Lý thuyết “nhà nước là một trật tự pháp lý” (Staat als Rechtsordnung) của nhà luật học Hans Kelsen (đầu thế kỷ 20): Kelsen cho rằng nhà nước và pháp luật luôn có sự thống nhất, vì nói đến vấn đề nhà nước thì đã bao hàm vấn đề pháp luật rồi.[8] Nhà nước là tổ chức có sứ mệnh bảo vệ công lý, đảm bảo cho công lý được thực thi. Nhà nước là một thực thể pháp lý, không có hệ thống pháp luật nào tách rời nhà nước và cũng không có một nhà nước nào không quản lý xã hội bằng pháp luật. [9]

i) Lý thuyết nhà nước dưới góc độ xã hội học  (Soziologische Staatslehren): Đại diện tiêu biểu của lý thuyết này là Max Weber, Hermann Heller. Nhà nước nhà nước là một tổ chức chính trị với một hệ thống quyền lực thống nhất trong phạm vi một lãnh thổ nhất định. Nhà nước tồn tại nhờ hành động của con người, mà những hành vi này mang dấu ấn của các qui phạm xã hội. Nhà nước là một mạng lưới các tương tác xã hội.[10]

j) Lý thuyết hội nhập (Integrationslehre) của Rudolf Smend (1882 - 1975): Nhà nước là một thực thể phát sinh từ xã hội. Do nhu cầu hội nhập, nên nhà nước liên tục tích hợp những nội dung mới. Nhà nước hiện đại là nhà nước mở (offenes Staat) và luôn động (dynamisch). Do chức năng, nhiệm vụ của nhà nước thay đổi liên tục, nên nhà nước là một thực thể xã hội tinh thần (geistig-soziale Wirklichkeit). Sự tồn tại, vận động, phát triển của nhà nước đến đâu là do chính người dân của nhà nước đó quyết định (Bejahrung durch den Staatsbürger).[11] 

2. Quan điểm về "nhà nước hiện đại" thể hiện trong các giáo trình hiện nay ở CHLB Đức

Nhà nước hiện đại phân biệt với nhà nước sơ khai

Các giáo trình lý luận về nhà nước hiện nay ở CHLB Đức thừa nhận lý thuyết nhà nước hiện đại (Lehre des modernen Staates) của Georg Jellinek (1851-1911). Theo đó,  “nhà nước hiện đại” khác với nhà nước sơ khai. Nếu như nhà nước sơ khai là phương thức tổ chức quyền lực chính trị chưa hoàn chỉnh, chưa mang đầy đủ những đặc trưng cơ bản của một nhà nước, quyền lực nhà nước chỉ nằm trong tay một người hoặc một nhóm người cụ thể, thì nhà nước hiện đại phải thỏa mãn các tiêu chí cả bên trong và bên ngoài.[12] Ở bên trong, phải hội tụ đủ những tiêu chí như: 1) là một nhà nước dân chủ, quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân (khác với nhà nước sơ khai quyền lực thuộc về một người hoặc một nhóm người); 2) có cơ chế phân công quyền lực, cân bằng, giới hạn và kiểm soát quyền lực nhà nước; 3) có một hệ thống các quyền cơ bản có hiệu lực trực tiếp và có cơ chế bảo vệ hiệu quả.[13] Ở bên ngoài, nhà nước được hiểu là quốc gia (Sovereign state) đặt trong mối quan hệ đối ngoại với các chủ thể khác của Công pháp quốc tế, được công nhân là một chủ thể cơ bản của Công pháp quốc tế. Georg Jellinek cũng đưa ra luận thuyết ba yếu tố (Drei-Elemente-Lehre) trong đó khẳng định một nhà nước hiện đại được luật pháp quốc tế công nhận khi có các điều kiện về dân cư (Staatsvolk), lãnh thổ (Staatsgebiet) và chủ quyền (Staatsgewalt).[14]

Nhà nước hiện đại là một pháp nhân của luật công

Nguồn ảnh (Quelle): Amazon.de

Nhiều nhà luật học hiện nay cũng đánh giá cao luận điểm về nhà nước với tư cách là “một pháp nhân của luật công chịu trách nhiệm” của nhà luật học người Đức Wilhelm Eduard Albrecht (1800 –1876). Albrecht lý giải rằng trong chế độ toàn trị, chuyên chế, nhà nước không chịu trách nhiệm. Nhà nước hiện đại là nhà nước phải chịu trách nhiệm. Vì vậy, Albrecht cho rằng „nhà nước là một pháp nhân công quyền (eine juristische Person des öffentlichen Rechts). Khác với thể nhân (eine natürliche Person), nhà nước không có tay, chân hay các bộ phận sinh lý khác. Tuy nhiên nhà nước là một pháp nhân công quyền, có năng lực hành vi (Handlungsfähigkeit) và những hành vi này được thực hiện thông qua các bộ phận cấu thành của nhà nước (bao gồm các cơ quan nhà nước như cơ quan lập pháp, hành pháp hay tư pháp; các cán bộ, công chức nhà nước…). Là một pháp nhân độc lập, do vậy nhà nước cũng có những quyền và nghĩa vụ nhất định, giống như mọi chủ thể pháp luật khác.[15] Chẳng hạn, những quyền cơ bản của công dân ở trong Hiến pháp có giá trị ràng buộc trách nhiệm của nhà nước phải tuân thủ và bảo vệ. Chính vì quan niệm rằng nhà nước là một pháp nhân, nên theo quan niệm về nhà nước pháp quyền hiện đại, nhà nước không còn là vị vua đứng trên hay đứng ngoài pháp luật mà là trong luật (im Recht) và phải hành động đồng thời chịu trách nhiệm giống như mọi công dân.[16]

Nhà nước hiện đại là nhà nước pháp quyền

Nguồn ảnh (Quelle): nederlands.nl

Đặc tính cơ bản của nhà nước pháp quyền là nhà nước phải bị giới hạn quyền lực bởi Hiến pháp và Luật. Nhà nước không thể tồn tại như một ông vua trong chế độ toàn trị (Absolutismus), nơi mà nhà vua có thể đứng trên pháp luật. Nhà nước pháp quyền là nhà nước chịu trách nhiệm, bình đẳng như các công dân khác. Để bảo đảm cho việc hiện thực hóa nhà nước pháp quyền, nhất định phải tồn tại những yêu cầu về hình thức của nhà nước pháp quyền như: phân chia quyền lực,  đảm bảo tính tối cao của Hiến pháp và các đạo luật, đảm bảo tính hợp hiến và hợp pháp của hành chính nhà nước, đảm bảo tư pháp độc lập và các bảo đảm thủ tục tố tụng, quyền tố tụng Hiến pháp. Những yêu cầu về nội dung của nhà nước pháp quyền gồm: tính chất an toàn pháp lý, cấm hành xử tùy tiện, vô luật và tính hiệu lực trực tiếp các quyền cơ bản.[17]

3.    Định nghĩa nhà nước trong các Từ điển luật học trên thế giới

Theo Từ điển Black’s Law, nhà nước là một hệ thống có tính chính trị của nhân dân, do nhân dân tổ chức nên; là hệ thống nơi mà các phán quyết của tư pháp và quyết định hành chính được thực thi thông qua hành vi của con người cụ thể được nhà nước trao quyền.[18]

Theo Từ điển Oxford, nhà nước (State) là “a. một cộng đồng chính trị có tổ chức dưới hình thức là một chính quyền (government); một khối thịnh vượng chung (a commonwealth); một dân tộc (a nation). b. một cộng đồng theo nghĩa một bộ phận của một nền cộng hòa liên bang, ví dụ như Hợp chủng quốc Hoa Kỳ”.[19]

Nguồn ảnh (Quelle): beck-shop.de

Theo Từ điển luật học (Rechtswörterbuch) ở Đức của tác giả Creifelds, nhà nước được hiểu là “một cộng đồng của các các cá nhân trong một tổ chức chính trị của mình, tổ chức ấy bao gồm lãnh thổ (ein Staatsgebiet), dân cư (ein Staatsvolk) và hệ thống chính quyền có chủ quyền (eine Staatsgewalt).”[20]

Theo Từ điển lịch sử pháp luật Châu Âu (europäische Rechtsgeschichte) của tác giả Köbler, nhà nước là một tổ chức thỏa mãn ba điều kiện dân cư, lãnh thổ và quyền lực. Nhà nước trước hết phải có dân cư, bao gồm những người có cùng chung một quốc tịch. Ngoài ra, nhà nước nào cũng có một lãnh thổ giới hạn, trong đó dân cư sinh sống và tổ chức quyền lực. Bên cạnh đó, nhà nước phải có chủ quyền, chủ quyền ấy thể hiện ở việc quản lý của nhà nước đối với dân cư theo lãnh thổ, thể hiện ở quyền tự quyết của nhà nước đó trong các vấn đề đối nội và đối ngoại. Nhà nước có thể được gọi tắt, thông qua những đại diện như các cơ quan nhà nước, nhân viên nhà nước hoặc các tổ chức. Nhà nước theo nghĩa là pháp nhân của luật công như ở Đức hiện nay bao gồm liên bang và tiểu bang (Bund und Länder). Tùy cách giải thích về chính trị mà nhà nước có thể được giải thích thành nhà nước cảnh sát (Polizeistaat), nhà nước pháp quyền (Rechtsstaat), nhà nước xã hội (Sozialstaat), Nhà nước phúc lợi chung (Wohlfahrtsstaat).[21]

II.  Quan điểm hiện nay của các nhà luật học Việt Nam

1. Định nghĩa nhà nước trong Từ điển luật học

Theo Từ điển luật học của tập thể tác giả do tác giả Nguyễn Đình Lộc (Chủ tịch Hội đồng biên soạn), xuất bản năm 2006, nhà nước được định nghĩa là: “tổ chức quyền lực chính trị của xã hội có giai cấp, có lãnh thổ, dân cư, và chính quyền độc lập, có khả năng đặt ra và thực thi pháp luật nhằm thiết lập trật tự xã hội nhất định trong phạm vi lãnh thổ của mình”.[22] Trong cuốn Từ điển thuật ngữ lý luận nhà nước và pháp luật, tác giả Thái Vĩnh Thắng cũng có cách định nghĩa nhà nước tương tự và chỉ là thay cụm từ “của xã hội có giai cấp” bằng “của xã hội”.[23]

2. Định nghĩa nhà nước trong các Giáo trình đào tạo luật học

Về phương diện giáo trình, hiện nay cũng có nhiều cách định nghĩa khác nhau về nhà nước. Những định nghĩa nhà nước này thường được xác định qua việc nêu một số dấu hiệu, đặc trưng cơ bản của nhà nước, chức năng nhà nước, xu thế phát triển của nhà nước, trong đó vẫn nhấn mạnh đến hai phương diện cơ bản thuộc bản chất của nhà nước theo học thuyết Mác - Lênin là tính giai cấp và tính xã hội.

Chẳng hạn:

Theo giáo trình Lý luận chung nhà nước và pháp luật do tác giả Lê Minh Tâm (chủ biên): “Nhà nước là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, một bộ máy chuyên làm nhiệm vụ cưỡng chế và thực hiện các chức năng quản lý đặc biệt nhằm duy trì trật tự xã hội, thực hiện mục đích bảo vệ địa vị của giai cấp thống trị trong xã hội.”[24]

Theo giáo trình Lý luận nhà nước và pháp luật của tác giả Nguyễn Minh Đoan: “Nhà nước là tổ chức quyền lực chính trị công cộng đặc biệt, một bộ máy đặc biệt để cưỡng chế và thực hiện các chức năng quản lý xã hội, phục vụ lợi ích và thực hiện mục đích của giai cấp thống trị và của toàn xã hội.”[25]

Theo giáo trình Lý luận về nhà nước và pháp luật của tác giả Nguyễn Văn Động: “Nhà nước là sản phẩm của xã hội đã phát triển đến một trình độ nhất định, là tổ chức quyền lực chính trị đặc biệt của một hay nhiều giai cấp mà tổ chức quyền lực chính trị đó có bộ máy chuyên nghiệp vừa thực hiện trấn áp bằng bạo lực, vừa quản lý xã hội và điều tiết các nhu cầu, lợi ích của các giai cấp, tầng lớp xã hội khác nhau nhằm bảo đảm cho xã hội luôn ổn định, trật tự và an toàn.”[26]

Theo giáo trình Lý luận chung về nhà nước và pháp luật của tập thể tác giả, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà nội, do tác giả Hoàng Thị Kim Quế (chủ biên): “Nhà nước là hình thức (phương thức) tổ chức xã hội có giai cấp, là tổ chức quyền lực chính trị công cộng đặc biệt, có chức năng quản lý xã hội để phục vụ lợi ích trước hết cho giai cấp thống trị và thực hiện những hoạt động chung nảy sinh từ bản chất của xã hội.”[27]

III. Xu hướng nhà nước hiện đại: Nhà nước là một pháp nhân của luật công, Nhà nước dân chủ, pháp quyền và chịu trách nhiệm

Các học thuyết, quan niệm khác nhau về nhà nước cho thấy: Mỗi một cách tiếp cận đều phản ánh nhận thức, lợi ích và sự phát triển đa dạng của nhà nước ở các giai đoạn lịch sử khác nhau. Tôi cho rằng sẽ không có một định nghĩa chung, duy nhất và phổ quát về nhà nước. Trong tương lai, cũng sẽ không có một định nghĩa như vậy. Điều này là tất yếu đối với một hiện tượng xã hội đa dạng, đa chiều và phức tạp như nhà nước.

Dù không có định nghĩa duy nhất, nhưng thế giới đương đại đang hiện hữu một xu hướng chung trong quan niệm về nhà nước đó là:

1. Xu hướng quan niệm nhà nước trong lịch sử nhân loại có hai dạng là nhà nước cổ điển (early state) và nhà nước hiện đại (modern state). Các nhà nước hiện đại ngày nay phải thỏa mãn đầy đủ các tiêu chí nghiêm ngặt thuộc bên trong nhà nước (các tiêu chí của luật hiến pháp hiện đại) và các tiêu chí ở bên ngoài nhà nước (các tiêu chí của luật quốc tế hiện đại).

2. Xu hướng nhìn nhận nhà nước là một pháp nhân của luật công, là công cụ điều hòa các loại lợi ích xã hội vì con người, đảm bảo công bằng và trật tự xã hội. Đó là xu hướng từ nhà nước cai trị sang nhà nước phục vụ nhân dân, từ nhà nước chuyên quyền, độc đoán, không chịu trách nhiệm sang nhà nước dân chủ, pháp quyền và nhà nước chịu trách nhiệm.

07.09.2013

NMT

---

[1] - [5] Katz, Alfred, Staatsrecht (Grundkurs im öffentlichen Recht), 16. Aufl., Heidelberg, 2005, Rn. 33 ff.

[6] Hoàng Thị Kim Quế (Chủ biên), Giáo trình Lý luận chung về nhà nước và pháp luật, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà nội, 2005, tr.79 - 83.

[7] Bài giảng trực tuyến (Tiếng Đức) của tác giả Alexander Proelß tại địa chỉ: http://www.wsi.uni-kiel.de/de/lehre/vorlesungen/archiv/ws-2010-11/proelss/allgstaatslehre/materialien/Merkblatt%20II%20%28Staat%20als%20juristische%20Person%29.pdf .

[8] Kelsen, Allgemein Staatslehre, 1925, Nachdr. 1966; Adomeit, JZ 2003, 161 ff.

[9] Katz, Alfred, Staatsrecht (Grundkurs im öffentlichen Recht), 16. Aufl., Heidelberg 2005, Rn. 30.

[10] Katz, Alfred, Staatsrecht (Grundkurs im öffentlichen Recht), 16. Aufl., Heidelberg 2005, Rn. 30.

[11] Katz, Alfred, Staatsrecht (Grundkurs im öffentlichen Recht), 16. Aufl., Heidelberg 2005, Rn. 29.

[12] Gröpl, Staatsrecht I, 4. Aufl., München 2012, Rn. 87 f.

[13] Xem thêm: Doehring, Allgemeine Staatslehre, eine systematische Darstellung, 3. Aufl., Heidelberg, 2004; Schöbener, Allgemeine Staatslehre, München, 2009; Zippelius, Allgemeine Staatslehre, Politik Wissenschaft, 15. Aufl., München, 2007.

[14] Doehring, Allgemeine Staatslehre, eine systematische Darstellung, 3. Aufl., Heidelberg 2004, Rn. 33 ff.

[15] - [17] Gröpl, Staatsrecht I, 4. Aufl., München 2012, Rn. 90 f.

Gröpl, Staatsrecht I, 4. Aufl., München 2012, Rn. 90 f.

[18] Garner, Black’s Law Dictionary, 8. Edition, 1900, p. 1443.

[19] Xem định nghĩa "state" trong: Từ điển Concise Oxford English Dictionary (9th ed.). Oxford University Press. 1995. Nguyên văn Tiếng Anh: “a state is "a. an organized political community under one government; a commonwealth; a nation; b. such a community forming part of a federal republich, esp the United States of America.”

[20] Xem định nghĩa “Staat” trong: Creifelds, Rechtswörterbuch, 20. Aufl., München 2011. Nguyên văn Tiếng Đức: “In einfachster Form versteht man darunter eine Personengemeinschaft in ihrer politischen Organisation, die ein Staatsgebiet, ein Staatsvolk und eine Staatsgewalt voraussetzt”.

[21] Köbler, Ziel-wörterbuch europäischer Rechtsgeschichte, 5. Aufl., Recht- und Sprachwissenschaft GmbH, Gießen, 2009, S. 392.

[22] Nguyễn Đình Lộc (Chủ tịch Hội đồng biên soạn), Từ điển luật học, Viện khoa học pháp lý, Bộ tư pháp, Nxb. Từ điển bách khoa, 2006, tr. 584

[23], Thái Vĩnh Thắng, Từ điển Thuật ngữ Lý luận chung về nhà nước và pháp luật, Nxb. Công an nhân dân, Hà nội, 2010, tr. 192,

[24] Lê Minh Tâm (chủ biên), Giáo trình lý luận nhà nước và pháp luật, Nxb. Công an nhân dân, 2003, tr. 47

[25] Nguyễn Minh Đoan, Giáo trình lý luận về nhà nước và pháp luật, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010, tr. 45

[26] Nguyễn Văn Động, Giáo trình lý luận về nhà nước và pháp luật, Nxb. Giáo dục, 2009, tr.40

[27] Xem: Hoàng Thị Kim Quế (Chủ biên), Giáo trình Lý luận chung về nhà nước và pháp luật, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà nội, 2005, tr. 87. Hiện nay, tác giả Hoàng Thị Kim Quế, chủ biên Giáo trình này đã có quan điểm như sau: “Nhà nước là tổ chức quyền lực chính trị, quyền lực công của nhân dân, có chủ quyền, thực hiện việc quản lý các công việc chung của toàn xã hội trên cơ sở pháp luật và lợi ích chung với bộ máy nhà nước chuyên trách, nhà nước có trách nhiệm bảo vệ, bảo đảm các quyền, tự do của con người, vì sự phát triển bền vững của xã hội.” (Nội dung này sẽ được cập nhật, giải thích trong các bài giảng cho sinh viên tại Khoa Luật, ĐHQGHN).